BRUNO ZEVI - ARCHITEKTURA JAKO PRZESTRZEŃ (1957)

    Istniejące interpretacje architektury można podzielić na trzy kategorie: interpretacje zawartości, interpretacje fizjologiczne i psychologiczne i interpretacje formalistyczne. Spróbujemy podać przykłady każdej z nich.

Interpretacja polityczna

    Kiedy nastąpił Złoty Wiek greckiej architektury? W V w.p.n.e. Dlaczego? Przez zwycięstwo Aten w bitwie pod Maratonem w 490, zajęcie floty z Salamis w 480 i konflikt platejski rok później. Był to czas sławy Peryklesa: najpierw w zakresie polityki, później także przez osiągnięcia architektoniczne. 

    Jak wytłumaczyć gotycki impuls we Francji i Anglii? Wzrostem nacjonalizmu i wyprawami krzyżowymi. W Anglii za Henryka III powstały katedry w Lincoln, Salisbury i Westministerze. We Francji, za Ludwika IX w Amiens, Chartres, Reims, Beauvais i Sainte-Chapelle.    

    W 1453. Turcy zajęli Konstantynopol i wielu artystów przeniosło się z Konstantynopola do Europy i Anglii. Przywieźli z sobą swoje odwieczne zainteresowanie orientalnymi kopułami. Po trzystu latach dominacji gotyckich wież i dzwonnic, reaktywowali na brytyjskiej ziemi ideę kopuły, tworząc typ, do którego będzie nawiązywała później korona św. Pawła w Londynie.

    Rokoko było stylem arystokratycznego salonu i jako takie, zostało zniszczone podczas Rewolucji w imię klasycznych ideałów. 

    W 1933. naziści doszli do władzy w Niemczech co zdeterminowało koniec Bauhausu. Ten fakt polityczny spowodował emigrację architektów z Niemiec do Anglii i dlatego, dzięki Mendelsohnowi i Gropiusowi, rozwinął się tam ruch funkcjonalistyczny.

    Jak zatem widzimy, polityczna interpretacja skupia się na symbolice stylu i aktualnej zawartości: Pałac Stupinigi jest symbolem arystokratycznej reakcji, natomiast sklep Schocken Mendelsohna jest symbolem kapitalistycznej demokracji.

Interpretacja filozoficzno - religijna

    Protestantyzm zaburzył wiarę w gotycką architekturę w Anglii i stał się zapowiedzią Renesansu. To z powodu Reformacji Somerset mógł wyburzyć budynki klasztorne Westministeru i wybudować sobie dom z uzyskanego w ten sposób materiału. Z tego także powodu tak wiele świątyń mogło zmienić się w szkoły czy zamki.  Angielscy protestanci wzorowali się na niemieckich i holenderskich luteranach i dlatego - na długo przed tym, jak Indigo Jones podjął swoją włoską podróż śladami dzieł Palladia, Renesans zawitał w Anglii w swojej niemieckiej i holenderskiej wersji. 

    Neoplatonizm, tworząc koncepcję nieskończoności, zerwał z wizją życia w odosobnionym fenomenie. Ten prąd filozoficzny odzwierciedlił się w epoce hellenistycznej i wyjaśnia rewoltę przeciwko przestrzennej i plastycznej izolacji greckiej świątyni.

    Bardzo łatwo jest uznać, że gotycka architektura odzwierciedla ducha klasztoru. Być może jest to prawda jeżeli chodzi o Chartres, ale Amiens atmosfera profanum mówi o równowadze pomiędzy uduchowionym a 'dobrym' życiem.

    Jeżeli Renesans oznaczał triumf świeckości czy protestantyzmu, to naturalnie możemy uznać że Kościół Rzymu zbuntował się i wprowadził architekturę baroku z jego przepychem przeciwstawnym humanistycznej surowości.

Interpretacja naukowa

    Pewien aspekt naukowego pozytywizmu zdaje się szukać relacji pomiędzy koncepcjami matematycznymi i geometrycznymi a myślą architektoniczną:

    Geometria euklidesowa, pozwalająca tworzyć łatwo opisywalne wymiarowo kształty pasowała do wrażliwości przestrzennej Greków.

    W koncepcji Brunelleschiego odnajdujemy potrzebę stworzenia symetrycznych płaszczyzn i plastycznych akcentów wzdłuż centralnej osi budynków. Znał on wyłącznie linearną perspektywę, co tłumaczy jego przywiązanie do środkowej osi.

    Wykształcenie architektoniczne nie wystarczyło przy projektowaniu kopuły San Lorenzo w Turynie. Wymagana była także wiedza matematyczna. Gdyby Leibniz nie stworzył rachunku różniczkowego i gdyby naukowcy nie ulepszyli metod opisywania geometrii, architekt Guarini nigdy by jej nie stworzył.

    Bez czwartego wymiaru kubistów, Le Corbusierowi nigdy nie przyszłoby do głowy, aby zawieszać Villę Savoie na palach, albo żeby tworzyć wszystkie elewacje budynku w taki sam sposób, co oznaczało zniszczenie zróżnicowania na główne, boczne i tylne elewacje, tak ważne w reprezentacji perspektywicznej, gdzie każdy element jest podporządkowany punktowi obserwacji.

    Bez ogłoszenia przez współczesną matematykę zależności pomiędzy czasem i przestrzenią, bez wkładu Einsteina w koncepcję symultaniczności, kubizm, neoplastycyzm, konstruktywizm czy futuryzm nie mogłyby powstać.

Interpretacja ekonomiczno-socjalna

    Czym jest średniowieczna architektura? Wyrosła ona z agralnej ekonomii wsi, cechów i grup społecznych, realnej potrzeby ochrony. Dlatego odnajdujemy podobną architekturę tam, gdzie nastąpiła taka sytuacja ekonomiczna. Konstrukcje kolonistów w Nowej Anglii nie różniły się specjalnie od średniowiecznych: taka sama różnorodność motywów, taka sama tendencja do organicznego wzrostu, takie same formy obrony łączyły dwa okresy podobne ekonomiczne, pomimo różnicy kilku stuleci pomiędzy nimi.

    Czym jest renesansowa architektura? Wynikiem rozpadu średniowiecznej wioski, przeniesienia się ekonomii ze wsi nad morze, wzrostu znaczenia połowów ryb, przemysłu i handlu i spadku znaczenia rolnictwa, zniszczenia pracy w komunach na rzecz formowania się klas ekonomicznych. Nawet pośród pracowników, zniknęły gildie i narodził się indywidualny architekt.

    Czym był eklektyzm? Architekturą rozwoju przemysłowego. Kiedy narodził się konflikt pomiędzy życiem a użyteczności, pomiędzy mitem a sztuką, pojawiły się dwa aspekty przemysłowej cywilizacji: romantyczność przeszłości i mechanizacja patrząca w przyszłość. Egzotyczna ciekawość, mimikra i komfort zawsze charakteryzowały epoki eklektyczne, Nie ma znaczącej różnicy pomiędzy eklektyzmem pierwszych dwóch stuleci naszej ery, eklektyzmem angielskim w końcu 18. wieku i amerykańskim w drugiej połowie 19. wieku.

    W swojej najcięższej i najbardziej statycznej formie, klasycyzm był architekturą okresu ekonomicznego znanego pod nazwą 'imperializm'. Była to, jak określa to Lewis Mumford, architektura 'odszkodowania', oferująca kamienie ludziom którym zabrała chleb i światło. Była to architektura Henryka VIII i królowej Elżbiety na początku Imperium Brytyjskiego, Ludwika XIV i Napoleona III, Hitlera i Mussoliniego. Jaka jest różnica pomiędzy Le Notrem, Haussmannem, architektami Wystawy w Chicago i Wystawy w Rzymie w 1942? Wszyscy zdradzili życie i postęp w imię udawania, imitacji i dekoratywnej kosmetyki: pierwszy zdradził Barok, drugi szkołę Richardsona i Sullivana, trzeci zdradzili ruch racjonalistyczny.

    Intepretacja ekonomiczno-socjalna ma też zastosowanie symboliczne, Czy kopuła w Waszyngtonie - hemisfera osadzona na bębnie równoległych kolumn nie jest symbolem prawa górującego nad równością wszystkich obywateli? Czy wieżowce Nowego Jorku nie są symbolami satanistycznego indywidualizmu, władzy nad funduszami, rzucającej cień na wszystkie budynki dookoła?

Interpretacja materialistyczna

    Architektoniczna morfologia może być uzasadniona geograficznymi i geologicznymi uwarunkowaniami miejsc w których znajdują się określone budynki.

    W greckiej architekturze nie istnieje przestrzeń wewnętrzna, ponieważ ciepły klimat pozwalał na realizowanie ceremonii religijnych na zewnątrz.

    W Egipcie dachy są płaskie, w Grecji i Rzymie lekko spadziste, a spadek powiększa się tym bardziej i bardziej zmierzamy na północ.

    Granit w Egipcie pozwalał na tworzenie wielkogabarytowych obiektów i dekoracji, hellenistyczny modelunek możliwy był jednak tylko w marmurze. Chromatyczny efekt architektury babilońskiej, asyryjskiej i perskiej może być wyjaśniony poprzez użycie cegły i terakoty. Drewno zdefiniowało architekturę skandynawską od zamierzchłych czasów aż do Aalto.

    Dlaczego Gotyk tak długo utrzymał się w krajach północnych a wytrwał tak krótko na południu? Ponieważ na południu promienie słoneczne padają niemal prostopadle do podłoża, przez co większy kontrast można uzyskać przez projekcje horyzontalne, natomiast na południu, Słońce jest niżej, światło pada pod kątem, przez co linie wertykalne są bardziej użyteczne w kwestii komponowania światła.

Interpretacja techniczna

    Argument, że forma architektoniczna jest zdeterminowana przez technologię konstrukcji jest jak dla mnie zupełnie błędny. Historia pokazuje nam proces zupełnie odwrotny: formy zdają się powtarzać techniki którą zastępują. Dla przykłady, Egipskie formy były modelowane tak jak rośliny i gałęzie, z których początkowo były budowane; greckie porządki zaczerpnęły swoje profile z drewnianych elementów archaicznych świątyń i przetransponowały je na marmur. Nawet dzisiaj, zamiast ukazywać niesamowite możliwości  zbrojonego betonu i modelować struktury w sposób niegeometryczny, aby uzyskać efekt podobny do Wieży Einsteina w Poczdamie, zazwyczaj kształtujemy beton jako zestaw kolumn i belek, powtarzając schematy konstrukcji stalowych.

Interpretacja psychofizjologiczna

    Egipt - epoka strachu, Gracja - epoka wdzięku, Rzym - epoka siły i pompatyczności, wczesne chrześcijaństwo - epoka współczucia i miłości, Gotyk - epoka aspiracji, Renesans - epoka elegancji, Historyzm - epoka pamięci.

    Linia horyzontalna - idąc wzdłuż linii horyzontalnej człowiek czuje immanencję, racjonalizm, intelekt. Jest ona równoległa do podłoża i akompaniuje ruchowi, 

    Linia wertykalna - symbol nieskończoności, ekstazy, emocji. Aby za nią podążyć, człowiek musi wznieść oczy do nieba, opuszczając na chwilę swój normalny sposób patrzenia. 

    Linie proste i krzywe - proste linie symbolizują twardość i siłę, krzywe - niezdecydowanie i elastyczność.

    Spirala - symbol wniebowstąpienia, oderwania od spraw ziemskich.

    Sześcian - reprezentuje jednolitość, daje obserwatorowi poczucie pewności.

    Sfera - a także kopuła, reprezentują perfekcję, prawo ostateczne.

    Elipsa - mając dwa środku, nigdy nie pozwala oczom odpocząć, zachowuje ciągły ruch i niepokój.

    

    Z tą interpretacją związana jest także interpretacja proporcji, która uznaje, że istnieje skala muzyczna dostosowana do ludzkiej fizjologii, zatem istnieją proporcje architektoniczne, które są piękne per se. Niektórzy próbują nawet przełożyć proporcje architektoniczne na utwory muzyczne. Interpretacja antropomorficzna, rozpoczęta przez Witruwiusza, ocenia porządki architektury klasycznej według ich podobieństwa do ludzkiego ciała. Nawet dzisiaj wielu krytyków stara się podążać tą ścieżką.

Interpretacja formalistyczna

    Tradycyjna estetyka stworzyła serię praw, warunków, zasad, którym musi podporządkować się kompozycja architektoniczna. Pozwólmy sobie je zanalizować:

    Jednolitość - zadaniem każdego artysty jest przekazanie pojedynczej idei w swojej pracy. Dwie jednakowe rzeźby, dwa takie same domy, dwie kondygnacje o takiej samej wysokości nie tworzą wrażenia jedności, tylko dualizmu - konsekwentnie, wszystkie formy, które oko może z łatwością podzielić na dwie części są zakazane. Jeżeli jednolitość oznacza jakość sprawiającą, że każdy element kompozycji jest niezbędny, że nic nie można odjąć ani dodać, czy jednolitość budynku ubezpieczeniowego w Filadelfii może być zniszczona jeżeli dodamy jeszcze dwa piętra?

    Symetria - jest to równowaga formalnych, osiowych budynków. Żeby odpowiedzieć na kanon jednolitości, budynki asymetryczne muszą spełniać prawo równowagi.

    Równowaga. Jest to symetria nieformalnej, nieosiowej architektury. Zgodnie z tą zasadą, płaszczyzna umieszczona na środku budynku, pomimo że niewidoczna, przyciąga 'masy' tej samej wagi z każdej strony. Skrzydło pawilonu w Barcelonie uchodzące w lewą stronę posiada taką samą wagę grawitacji jak ściana wychodząca na prawo. Taras na drugiej kondygnacji Falling Water nie jest umieszczony bezpośrednio nad tym na pierwszej kondygnacji, ale otwarte sklepienie i wertykalna linia komina równoważy tę masę.

    Emfaza - w każdej kompozycji niezbędne jest centrum wizualnego zainteresowania: punkt skupienia dla oka.

    Kontrast - jedność musi być rozumiana jako synteza kontrastujących elementów, nie jako statyczne skupisko części. Aby budynek był żywy, musi pokazywać kontrast pomiędzy pionowymi a poziomymi liniami, pełnią a pustką, zdefiniowanymi a niedefiniowalnymi formami, przestrzeniami i masami. 

    Proporcje - najczęstsza definicja jest taka: relacja części względem siebie i całości budynku. Ale niezależnie od definicji, proporcja to środek, za pomocą którego budynek zostaje podzielony, aby osiągnąć wartość jednolitości, równowagi, emfazy, kontrastu, jak i harmonii i rytmu.

    Skala - skala jest podstawowym elementem osądzania architektury. Jedna rzecz powinna być czytelna: jeżeli człowiek jest miarą wszechrzeczy, błędem jest komponowanie proporcji bez decyzji o skali, błędem jest także ustanawianie skali bez wiedzy o proporcjach. Skala oznacza rozmiar odpowiadający wizualnemu podejściu człowieka. Budynek w całości monumentalny, taki jak w przypadku wielu przypadków faszystowskiego, pseudo-współczesnego stylu, jest pusty i głupi, ale monumentalizm takich budynków jak Hagia Sophia, Amiens, czy S. Ivo jest związany z ludzką skalą i niesłychanie efektywny. 

    Ekspresja charakteru - wszyscy zgadzają się, że architektura musi mieć funkcję ekspresyjną, ale problemy pojawiają się kiedy pytamy, co musi ona reprezentować. Jest to uczucie i osobowość architekta, problem zawierający estetykę. Rozumienie języków, dialektów różnorodnych budynków jest kwestią naszej wrażliwości. W przypadku budynku, tak jak w przypadku człowieka, jest to związane z typem wrażliwości, który pozwala nam odczytywać nie tylko statyczną ekspresję - spokój czy agitację, biurowość czy socjalność, hojność, złośliwość, skromność, złość czy obrazę, czyli jego temperament, ale także jego dynamiczny charakter - wszystkie crescenda, pasaże z pianissimo do fortissimo, tony jego stanu umysłu oprócz tonów jego istnienia.

    Prawda - czy budynki powinny być prawdziwe czy fałszywe? Czy powinny być uczciwe? Uważajcie, ponieważ na terenie 'uczciwej ekspresji' łatwo można wpaść w skojarzeniowe i symboliczne zagubienie. Ktoś powie wam: 'więzienie powinno być zrobione ze stromych,  kamiennych ścian, które dają wrażenie, że ucieczka nie będzie łatwa', albo 'okien w banku powinno być jak najmniej, aby dać wrażenie bezpieczeństwa, bycia odpornym na włamania', albo jeszcze gorzej: 'kościół powinien być gotycki, bo to jest styl religii', albo 'pałac powinien być barokowy, ponieważ Barok daje wrażenie luksusu i wielkości'. Z takim myśleniem odchodzimy od architektury w stronę pustej sfery anachronistycznych, archeologicznych i dosłownych skojarzeń, gdzie zwycięża przyzwyczajenie. 

    Odpowiedniość - Według fanatyków 'szczerej konstrukcji', jeżeli podłoga jest zbudowana z belek, nieuczciwie jest nie pozostawić ich odkrytych; ale odpowiedniość podłogi jest znacznie więcej warta niż jej 'szczerość'. Tak jak pośród ludzi, tak pośród budynków znajdują się kłamcy, którzy są wstrętni. Są też tacy, którzy zawsze muszą mówić prawdę, nie ubrudzić się, mówić wszystko, ukazywać swoją osobistą historię w każdym, nawet najmniejszym detalu - i są oni nie mniej denerwujący.

    Urbanistyka - jako cecha, jest to element, którego brakuje wszystkim 'monumentalnym' architektom, egocentrykom, szukającym sławy, tym, którzy chcą ukazać swoje osobowości. Żyjemy w czasach, kiedy każdy artysta wierzy, że ma do przekazania ludzkości uniwersalną ideę, kiedy każdy chce być oryginalny, wynaleźć coś nowego, wygrać w zawodach, kiedy każdy myśli, że jest mądrzejszy od innych - jesteśmy otoczeni przez budynki, które posiadają wszystkie dobre cechy oprócz zrozumienia urbanistyki. Współczesne konstrukcje dają wrażenie imprezy, gdzie każdy, nieważne czy głupi czy mądry, chce zaistnieć, przemówić, zakrzyczeć innych, przykuć uwagę sąsiada, podczas gdy tak naprawdę nikt nikogo nie słucha. Rezultatem jest niesamowity hałas, który sprawia, że z nostalgią wracamy do uprzejmej konwersacji budynków przeszłości.

    Styl - jest to język projektowania. Kiedy tradycjonalistyczny pedant pyta: 'czy zabronione jest wybudowanie domu w stylu antycznym?' można mu odpowiedzieć innym pytaniem 'czy możliwe jest dzisiaj napisanie wiersza po łacińsku?' Jeżeli ktoś ma coś ważnego do powiedzenia, mówi to w sposób prosty w aktualnym języku. Ci, którzy nie mają nic do powiedzenia, mogą łudzić się, że zasłonią swoje braki pod eleganckim płaszczem erudycji.

tłum. Łukasz Stępnik

źródło: Bruno Zevi, 'Architecture as Space', wyd. Horizon Press, Nowy Jork, 1957 (tłumaczenie wykonane w zakresie uzasadnionym nauczaniem, kopiowanie tekstu w celach komercyjnych jest zabronione)