PETER ZUMTHOR - RDZEŃ PIĘKNA (1991)

    Dwa tygodnie temu słuchałem audycji radiowej o poecie Williamie Carlosie Williamsie. Audycja nosiła tytuł 'Rdzeń Piękna' (Hard Core of Beauty). To wyrażenie przykuło moją uwagę. Podoba mi się idea rdzenia piękna i kiedy myślę o architekturze, to skojarzenie piękna i rdzenia jest mi dziwnie znajome. Williams miał powiedzieć 'maszyna jest rzeczą, która nie posiada żadnych zbędnych elementów'. Myślę, że wiem o co mu chodziło. Do tej myśli nawiązuje Peter Handke kiedy mówi, że piękno ukryte jest w rzeczach naturalnych, które wyrosły nie przenosząc żadnych znaków ani wiadomości i kiedy dodaje, że jest zirytowany, kiedy nie może odkryć, od-kryć, znaczenia rzeczy dla samego siebie.  

    Wtedy właśnie nauczyłem się z audycji radiowej, że poezja Williama Carlosa Williamsa jest oparta na przeświadczeniu, że nie ma idei poza samymi rzeczami i że celem jego sztuki jest nakierowanie jego percepcji zmysłowej na świat rzeczy, aby uczynić je jego własnością.

    W pracy Williamsa, jak powiedział komentator, ma to miejsce w sposób, zdawałoby się, pozbawiony emocji i lakoniczny i to właśnie dlatego jego teksty mają tak mocny wydźwięk emocjonalny.

    To co usłyszałem podziałało na mnie: pomyślałem sobie, nie chodzi o mieszanie uczuciami za pomocą budynków, chodzi o ich wydobycie, o pozwolenie na ich istnienie. Żeby pozostać blisko sedna sprawy, blisko esencji tego co muszę uformować, pewny tego, że budynek jest odbierany odpowiednio dokładnie dla swojej lokalizacji i funkcji, rozwinę jego własną siłę, bez potrzeby artystycznych dodatków.

    Gdzie zatem szukać siły architektury, która konstytuuje swoją substancją, ponad i poza wszelką powierzchownością i arbitralnością?

    John Cage powiedział podczas jednego ze swoich wykładów, że nie jest kompozytorem który słyszy muzykę w swojej głowie a później stara się ją spisać. Działa w zupełnie inny sposób. Opracowuje koncepcje i struktury, które zleca wykonać, aby przekonać się jak brzmią.

    Kiedy czytałem to oświadczenie przypomniałem sobie jak ostatnio rozwijaliśmy w mojej pracowni projekt łaźni termalnej w górach. Odbyło się to nie poprzez formowanie elementarnych obrazów budynku w naszych umysłach i dostosowywanie ich do zadania, ale poprzez dążenie do znalezienia odpowiedzi na podstawowe pytania powstałe z lokalizacji, celu i materiałów budynku - góry, kamienia i wody - co na początku nie miało żadnych wizualnych zawartości w odniesieniu do istniejącej architektury.

    Kiedy tylko odpowiedzieliśmy, krok po kroku, na wszystkie te pytania miejsca, celu i materiału, powstały struktury i przestrzenie które nas zaskoczyły i które, jak wierzę, posiadają potencjał pierwotnej siły, która sięga głębiej niż samo uznanie stylistycznie przyjętych form.

    Zajmowanie się prawami związanymi z konkretnymi rzeczami, takimi jak góry, skały i woda w połączeniu z zadaniem projektowym daje szansę zatrzymania i wyrażenia pierwotnych i 'niewinnych kulturowo' atrybutów tych elementów i tworzenia architektury, która ustanawia formy i powraca do prawdziwych rzeczy. Przyjęte obrazy i stylistycznie prefabrykowane formy tworzone są tylko po to, aby zablokować uzyskanie takiego efektu.

    Moi szwajcarscy koledzy Herzog i de Meuron mówią, że architektura jako jednolita całość już dzisiaj nie istnieje i że w związku z tym musi być sztucznie stworzona w umyśle projektanta jako akt dokładnego myślenia. Ci dwaj architekci tworzą na tej podstawie teorię architektury jako formy myśli, architektury, która jak sądzę, powinna odzwierciedlać przyjętą całościowość w specjalny sposób.

    Nie chciałbym kontynuować teorii architektury jako formy myśli, ale jedynie założenie na bazie którego ona powstała - założenie, że całościowość budynku w starym znaczeniu tego słowa już nie istnieje.  

    Osobiście ciągle wierzę w samowystarczalna, namacalną całościowość obiektu architektonicznego jako trudną esencję mojej pracy a nie jako naturalny, czy dany odgórnie fakt.

    Jak mamy zatem osiągnąć całościowość w architekturze w czasie, kiedy duchowość, która kiedyś nadawała rzeczom znaczenie, a nawet rzeczywistość, rozpuszcza się w niekończącym się strumieniu krótkotrwałych znaków i obrazów?

    Peter Handke pisze o swoich staraniach uczynienia tekstów i opisów częścią środowiska do którego się odnoszą. Jeżeli dobrze go rozumiem, jestem tu skonfrontowany nie tylko ze zbyt dobrze znaną świadomością trudności wyeliminowania sztuczności w rzeczach stworzonych za pomocą sztucznego aktu i robienia z nich części naturalnego świata, ale także z przekonaniem, że prawda leży w samych rzeczach.

    Wierzę, że procesy artystyczne dążą do całościowości, zawsze starają się nadać swoim kreacjom istnienie pokrewne do tego, które odnajdujemy w dziełach natury i w środowisku naturalnym.

    Idąc dalej tym tropem, myślę, że potrafię zrozumieć Handkego, który w tym samym wywiadzie opisuje siebie jako pisarza opisującego miejsca, kiedy wymaga od siebie, aby wszystkie jego teksty 'nie miały w sobie żadnych dodatków, ale wiedzę o detalach i ich łączeniu się w rzeczywistą złożoność.' (...)

   Często przechodzę obok budynków, które zostały zaprojektowane ze sporą dawką trudu i dobrej woli, aby znaleźć specjalną formę i czuję, że jestem przez nie odrzucany. Architekt odpowiedzialny za budynek nie jest obecny, ale przemawia do mnie nieświadomie z każdego detalu, ciągle powtarza mi te same rzeczy i szybko tracę zainteresowanie. Dobra architektura powinna odbierać ludzi, pozwalać im jej doświadczać i w niej żyć, ale nie powinna ciągle do nich mówić. 

    Dla mnie architektura może być pięknie cicha, co kojarzę ze spokojem, samoświadomością, trwałością, obecnością i jednością oraz z ciepłem i sensualnością, budynkiem który jest budynkiem samym w sobie, jest budynkiem który nic nie reprezentuje, po prostu jest.

tłum. Łukasz Stępnik
Fragmenty. Źródło: Peter Zumthor, Thinking Architecture, wyd. Birkhauser, Bazylea, 1998 (tłumaczenie wykonane w zakresie uzasadnionym nauczaniem, kopiowanie tekstu w celach komercyjnych jest zabronione)